To κίνημα ενάντια στις υποδομές εξόρυξης στις Σκουριές έγινε κόμικς [Σταματίνης Νίκος, reader.gr, 9/7/2024]

[nikolas12]

 

Συνέντευξη με τους Λεωνίδα Οικονομάκη και Δημήτρη Δαλάκογλου, δημιουργούς του graphic novel.
 

«Το παρόν βιβλίο κόμικς βασίζεται σε πραγματικά ιστορικά γεγονότα και περιστατικά που καταγράφηκαν κατά τη διάρκεια της έρευνας πεδίου, της έρευνας σε αρχειακές πηγές, αλλά και στη συλλογή ευρημάτων προφορική ιστορίας όπως ματα διηγήθηκαν οι πληροφοριοδότες μας».

 

Αυτό το απόσπασμα ανήκει στο εισαγωγικό κείμενο ενός πολύ ενδιαφέροντος graphic novel «ΣΚΟΥΡΙΕΣ: Ένα Εθνογραφικό Κομικς για τις Υποδομές Εξόρυξης στη Χαλκιδική» που εκδόθηκε πρόσφατα από τις ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΟΥ ΚΑΜΠΟΥ σε σενάριο Λεωνίδα Οικονομάκη και Δημήτρη Δαλάκογλου και εικονογράφηση του Αποστόλη Ιωάννου.

 

Το συγκεκριμένο graphic novel αφηγείται ουσιαστικά όλη την ιστορία του του κινήματος στις Σκουριές αλλά και των επιπτώσεων που είχε στην τοπική κοινωνία η εν λόγω σύγκρουση. Η συλλογική ιστορία συναντάται με τα προσωπικά βιώματα των πρωταγωνιστών του κινήματος, όπως αυτά προέκυψαν από επιτόπια έρευνα που έκαναν οι δημιουργοί του.

 

Το Reader είχε την ευκαιρία να συνομιλήσει μαζί τους σχετικά με την τέχνη του εθνογραφικού κόμικ, το κίνημα στις Σκουριές, τη σύνδεση με τους ανθρώπους του και φυσικά τα επόμενα βήματα των δύο δημιουργών.

 

 

Θες να μου πεις σε λίγα λόγια τι θα πει η εθνογραφική γραφή;

 

ΔΔ: Αναφέρεται στην γραφή που βασίζεται στα ευρήματα της εθνογραφικής μεθόδου που είναι η κύρια μεθόδος της επιστήμης της κοινωνικής ανθρωπολογίας. O όρος προέρχεται από αυτούς τους Δυτικούς νεολογισμούς του 18ου αιώνα, όταν και οι σύγχρονες επιστήμες άρχισαν να αναπτύσσονται και λάτρευαν να χρησιμοποιούν ελληνικούς όρους

 

Ο όρος έθνος τότε δεν είχε την ίδια έννοια με τη σημερινή για την ακρίβεια αρχικά ο όρος εμφανίστηκε στην Γερμανική και χρησιμοποίησαν το περίφημο Volk δηλαδή ‘λαός’, ‘ανθρώπινη ομάδα’, μετά για κάποιους λόγους προσπάθησαν να εξελληνίσουν τον όρο και τους προέκυψε η ‘εθνογραφία.’ 

 

Με δεδομένο ότι η εθνογραφία είναι μέθοδος της ποιοτικής κοινωνικής έρευνας, υπάρχουν σχεδόν τόσα είδη εθνογραφικής γραφής όσα και εθνογραφικής  κοινωνικής έρευνας η οποία σε μεγάλο βαθμό εξαρτάται από τα χαρακτηριστικά, την προσωπικότητα, τις καταβολές και τη δυναμική που αναπτύσσεται του ερευνητή και των πληροφορητών. Υπάρχουν όμως κάποιοί βασικοί άξονες που θα αφήσω τον Λεωνίδα να αναπτύξει.

 

ΛΟ: Είναι δύσκολο με λίγα λόγια αλλά θα προσπαθήσω. Είναι μια ερευνητική και συγγραφική προσέγγιση που αναπτύσσεται στην κοινωνική και πολιτισμική ανθρωπολογία, αλλά και στην κοινωνιολογία, και αποκρυσταλλώνεται στην σημερινή της μορφή ήδη από το 1920 και έπειτα. 

 

Αναφέρεται σε δυο πράγματα: α) στην ερευνητική προσέγγιση που -χωρίς να αποκλείει και άλλα μεθοδολογικά εργαλεία – βασίζεται στη συμμετοχική παρατήρηση που προκύπτει απο τη -συνήθως – μακροχρόνια παραμονή του/της ερευνητή/τριας στο εκάστοτε πεδίο, και β) στο παράγωγο αυτής της έρευνας, που συνήθως είναι ένα βιβλίο.

 

Συνήθως η εθνογραφική γραφή είναι και πιο παραστατική, πιο πυκνή – κατα Κλιφορντ Γκίιρτζ – λόγω και του πλούσιου πρωτογενούς υλικού στο οποίο βασίζεται. Με αυτή την έννοια, το συγκεκριμένο κόμικς είναι εθνογραφικό γιατί βασίζεται σε μια τέτοια ερευνητική προσέγγιση, της παραμονής ενός χρόνου σε ένα χωριό της Χαλκιδικής, τη Μεγάλη Παναγιά, 5 χιλιόμετρα κάτω απο το Open Pit των Σκουριών και στις πάμπολλες επαναληπτικές εθνογραφικές αποστολές μικρότερης διάρκειας με τον Δημήτρη άλλα και τον Αποστόλη από ένα σημείο και μετα.

 

Πώς ταιριάξατε ένα graphic novel σε μία τέτοια εκδοχή; Έχετε συγκεκριμένες αναφορές ή επιρροές;

 

Λ.Ο: Οι κοινωνικοί επιστήμονες στην προσπάθειά τους να κάνουν τις έρευνές τους πιο φιλικές στον αναγνώστη πέραν του συναφιού τους, πειραματίζονται εδώ και αρκετά χρόνια με την πολυτροπικότητα: διαφορετικές, δημιουργικές, μορφές επικοινωνίας της έρευνας, όπως το ντοκιμαντέρ, το θέατρο, ή το εθνογραφικό κόμικς.

 Στην Ελλάδα είναι η πρώτη τέτοια προπάθεια εξ’όσων γνωρίζουμε εμείς τουλάχιστον, μπορεί να κάνουμε και λάθος – δε θέλουμε να αδικήσουμε κάποιο/α συνάδελφο. Είχαμε γνώση αυτής της τάσης, κυρίως μέσω της δουλειάς συναδέλφων στο εξωτερικό, και θέλαμε να δοκιμάσουμε κι εμείς τις δυνάμεις μας σε αυτό. 

 

ΔΔ: Αυτό που θα προσέθετα είναι πώς έχω πειραματιστεί πολύ με την πολυτροπικότητα, έχω φτιάξει 6-7 ντοκιμαντέρ, έχω χρησιμοποιήσει σχεδόν όλα τα είδη γραφής από επιστημονικές μονογραφίες, έως λογοτεχνία, άλλα είχα μεράκι να φτιάξω ένα κόμικς για χρόνια καθώς ήμουν φανατικός του είδους. Πλέον αποτελεί κοινό τόπο πως όλα τα είδη γραφής, ακόμα και της επιστημονικής, εμπεριέχουν στοιχεία δημιουργικότητας.

 

Επίσης συχνά όταν καταγράφουμε κατά τη διάρκεια της έρευνάς μας προφορικές ιστορίες ή άλλα περιστατικά συγχρονικά της έρευνας, έχουμε το εργαλείο της γραφής να το επικοινωνήσουμε και να το αποτυπώσουμε όσο πιο αποτελεσματικά γίνεται. Κατ’ αρχήν λοιπόν έχουμε ένα δημιουργικό μέσο επικοινωνίας που είναι η γραφή.

Επομένως η χρήση εικόνας και διαλόγων σε μπαλονάκια για να αποτυπώσουμε αυτά τα ερευνητικά ευρήματα μας έδωσε ένα διαφορετικό μέσο που επιτρέπει άλλο είδος επικοινωνίας άλλα και έρευνας. Δηλαδή, οι τόποι των συμβάντων που καταγράψαμε περιγράφονταν σε εικόνες, επομένως έπρεπε να ανταποκρίνονται στα πραγματικά δεδομένα της εκάστοτε εποχής, πραγματικά πρόσωπα κλπ. 

 

Για παράδειγμα ένας πληροφορητής μας, ο Γιώργος Καρίνας, μας περιέγραψε πως σε μια εικόνα των Δικαστηρίων από τη δεκαετία του 1970 κάποιος ηλικιωμένος αναγνώρισε ονομαστικά τους κατηγορουμένους απεργούς εργάτες της εταιρίας του Αλέξανδρου Αθανασιάδη στις Σκουριές. Για να γίνει αυτό εφαρμόσαμε μεθόδους αρχειακής έρευνας, δημόσιας ιστορίας, ανθρωπολογίας κλπ.

 

  

Λεωνίδας Οικονομάκης, Δημήτρης Δαλάκογλου.

 

Γιατί επιλέξατε τις Σκουριές για το συγκεκριμένο project;

 

Λ.Ο: Εγώ εδώ και αρκετά χρόνια πραγματοποιώ εθνογραφικές έρευνες σε κοινότητες ιθαγενών πληθυσμών στη Λατινική Αμερική, οι οποίες πολλές φορές αντιστέκονται σε εξορυκτικά προτζεκτ στις περιοχές τους.

 

 Όταν λοιπόν ήρθε στο προσκήνιο το θέμα των Σκουριών, η αντίσταση και η διάσπαση των τοπικών κοινωνιών, οι αποικιοκρατικού τύπου συμβάσεις με μια πολυεθνική καναδικών κυρίως συμφερόντων, ο ρόλος της ελληνικής κυβέρνησης – σειράς ελληνικών κυβερνήσεων – σε αυτό το παιχνίδι, καταλαβαίνετε πως μου κίνησε το ενδιαφέρον.

 

Ένα εξορυκτικό πρότζεκτ σε ευρωπαϊκό έδαφος, σε εποχή οικονομικής κρίσης. Θεώρησα ότι θα ήταν μια καλή περίπτωση συγκριτικής έρευνας. Συγχρόνως, ο Δημήτρης ο Δαλάκογλου, καθηγητής και έδρα ανθρωπολογίας στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Αμστερνταμ διηύθυνε το πενταετές πρόγραμμα Infra-Demos που μελετούσε τη σχέση της δημοκρατίας με τις υποδομές στην Ελλάδα, και επίσης είχε ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το εθνογραφικό κόμικς.

 

Ε, δεν ήθελε πολύ να ενώσουμε δυνάμεις και να δουλέψουμε μαζί το σενάριο, μετά και από αρκετές επαναληπτικές επισκέψεις στο πεδίο της έρευνας που πραγματοποιήσαμε από κοινού, μαζί και με τον σκιτσογράφο Αποστόλη (Κότσιφα)Ιωάννου και τον Μέλανδρο Γκανά από τις Εκδόσεις του Κάμπου.  

 

ΔΔ: Η δικιά μου εκδοχή της συνεργασίας στις Σκουριές λέει ότι κατ’αρχάς με τον Λεωνίδα είπαμε ότι θέλουμε να δουλέψουμε παρέα και θέλαμε να κάνουμε ένα κόμικ. Σκεφτήκαμε λίγο τα διάφορα πεδία μας, ο Λεωνίδας έχει μια σειρά από ερευνητικά πεδία που περιγραφει παραπάνω.

 

Αντίστοιχα κι εγώ μετά από 20 και πλέον χρόνια ερευνητικής εμπειρίας έχω δουλέψει ερευνητικά σε υποδομές στην Αλβανία και σε άλλες Βαλκανικές χώρες, στην Αθήνα σε αστικές υποδομές και διαμαρτυρία μέσω του πρότζεκτ crisis-scape πού είχα, από χωματερές, ως ανεμογεννήτριες σε νησιά και βουνά της Ελλάδας, εξορύξεις υδρογανθρακων και γενικά από το 2017 έτρεχα ένα τεράστιο ερευνητικό στην Ελλάδα το infra-demos κλπ.

 

Αλλά οι Σκουρίες προέκυψαν πολύ γρήγορα σαν η ιδεατή μελέτη περίπτωσης για να κάνουμε το κόμικς. Κατ’αρχάς ήταν πολιτικοί οι λόγοι, καθώς ως κίνημα βρισκόταν σε μία καμπή και θέλαμε να καταγράψουμε και να διαδώσουμε με ένα προσεγγίσιμο μέσο την ιστορία ενός τέτοιου τεράστιου κινήματος, κατά δεύτερο ήταν το τοπίο και οι άνθρωποί άλλα και η μάχη που δίνουν εδώ και δεκαετίες, καθώς και η περιορισμένη σχετικά καταγραφή αυτού του κινήματος και της προφορικής και γραφτής ιστορίας του, που μας μας οδήγησαν στην Χαλκιδική.

 

Επίσης το κόμικς ήταν και μια ιδέα που άρεσε πολύ στους πληροφορητές μας όταν τους το προτείναμε και αυτό ήταν καταλυτικό. Ήταν εξάλλου και αίτημα των πληροφορητών μας να βγάλουμε την ιστορία τους προς τα έξω, ιστορία που οι ίδιοι μας διηγήθηκαν.  

 

Ουσιαστικά εσείς λειτουργείτε ως διαμεσολαβητές της εμπειρίας του κινήματος;

 

ΛΟ: Δε θα το έθετα έτσι. Εμείς προσπαθούμε να μεταφέρουμε την εμπειρία του να ζεις και να δρας σε ένα “εξορυκτικό σύνορο” όπως την ερμηνεύσουμε εμείς, μέσα από τη συμμετοχική παρατήρηση, την έρευνα αρχείου, τις ημιδομημένες συνεντεύξεις κλπ.

 

Ουσιαστικά πρόκειται για τη δική μας ερμηνεία, του πώς ερμηνεύουν οι ίδιοι οι πρωταγωνιστές το βίωμά τους. Το κίνημα μπορεί να μιλήσει το ίδιο για τον εαυτό του, δεν έχει ανάγκη εμάς στην πραγματικότητα. 

 

ΔΔ: Νομίζω ότι η έννοια της διαμεσολάβησης δεν ανταποκρίνεται ορθά σε αυτό που κάνουμε. Η ανθρωπολογία, η εθνογραφία  (άλλα και εμείς οι ίδιοι ως φορείς της) πλέον επιδιώκει να φύγει από τον ρόλο διαμεσολαβητή. Είναι ένα κίνημα με το οποίο ταυτιζόμαστε, και είμαστε φίλοι με τους ανθρώπους και επικοινωνούμε σε τέτοιους όρους παρέας, παρά σε όρους ερευνητή/ερευνώμενου. 

 

 

Θες να μας πεις τι εμπεριείχε η έρευνα του πεδίου;

 

ΛΟ: Ένα χρόνο διαμονής στη Μεγάλη Παναγιά, γεγονότα διαμαρτυρίας, δικαστήρια, πολλές συνελεύσεις, πολλές χαρές και πολλές απογοητεύσεις, γλέντια, κυνήγια, ψαρέματα, έρευνα αρχειακού υλικού, ημιδομημένες συνεντεύξεις, και απίστευτη φιλοξενία. 

 

Επίσης φιλίες ζωής, αγωνίες, ατελείωτες συζητήσεις σε καφενεία, βουνά, φορτηγά, βάρκες της Χαλκιδικής και πολύ γέλιο- οι άνθρωποι έχουν πολύ χιουμορ ακόμα και στις πιο δύσκολες στιγμές του αγώνα -πράγμα που συνέβαλε και στην ιδέα του εθνογραφικού κομικς.

 

ΔΔ: Ακριβώς, και αυτή είναι η μαγεία της εθνογραφίας, δεν εξάγουμε επιστημονικά δεδομένα. Οι εθνολόγοι αξιολογούνται από τους ανθρώπους που μελετάμε και μας διαλέγουν (ή όχι). 

 

Αν έπρεπε να διαλέξεις μία στιγμή από όσες πέρασες στην επιτόπια έρευνά σου, ποια θα ήταν αυτή;

 

ΛΟ: Είναι πολύ δύσκολο να διαλέξω μόνο μια. Η αθώωση των 21, στα Δικαστήρια στη Θεσσαλονίκη  για τον εμπρησμό του εργοστασίου ήταν μια πολύ δυνατή στιγμή πολιτικά. Αλλά μια επίσης πολύ δυνατή είναι αυτή με την οποία κλείνει το βιβλίο. 

 

Σε ένα γλέντι αθώωσης, ο ΣουΜου, ο βασικός πρωταγωνιστής, χορεύει τη Ρόζα του Μικρούτσικου, του Αλκαίου και του Μητροπάνου, και κοιτώντας τον Άθωνα απέναντι και την ομορφιά του τοπίου, σταματάει, κοιτάει την παρέα, και σκέφτεται φωναχτά: “Αχ και πώς θα αφήσουμε αυτόν τον πλανήτη!” με το διττό νόημα που εμπεριέχει η συγκεκριμένη φράση. 

 

ΔΔ: Μα αυτό λέμε τόσην ώρα, η εθνογραφία δεν είναι στιγμές, είναι η εντατική, βαθιά, πυκνή και μακροχρόνια εμπλοκή ερευνητή και ερευνώμενου. Δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα στιγμές, καθώς αυτές θα υποτιμούσαν το βάθος και την πυκνότητα της εθνογραφικής μεθόδου και των δεδομένων που προκύπτουν από αυτή, που καμία άλλη μέθοδος δεν μπορεί να δώσει. 

 

To διάβασαν οι άνθρωποι από το κίνημα που σας κατατόπισαν; Τι αντιδράσεις είχατε;

 

ΛΟ: Αυτό ήταν το συγκινητικό απ’όλα, γιατί για αυτούς τους ανθρώπους είναι και ένα κομμάτι της τοπικής τους ιστορίας, που θα τους τη θυμίζει. Κάποιοι αναγνώρισαν συγχωριανούς τους στο σκίτσο για την απεργία των μεταλλωρύχων του ‘77 (είχαμε χρησιμοποιήσει φωτογραφίες από τις εφημερίδες της εποχής για να γίνει το σκίτσο).

 

Άλλοι είδαν τα παιδιά τους που ήταν μικρά όταν συνέβαιναν όλα αυτά να ανακαλύπτουν την ιστορία της περιοχής -και των οικογενειών τους – μέσω του κομικς αυτού, και πολλοί – μαζί και εμείς- συγκινήθηκαν ιδιαίτερα γιατί πολλοί από τους πρωταγωνιστές του κομικς, που πάλεψαν ενάντια στην εξόρυξη, σήμερα δε βρίσκονται στη ζωή, όμως η μνήμη τους θα συνεχίσει να ζει και μέσω αυτής της μικρής δικής μας συγγραφικής δουλειάς. 

 

Ήταν επίσης πολύ συγκινητική η παρουσίαση του βιβλίου στη Θεσσαλονίκη, με παρόντα πολλά μέλη του κινήματος και πρωταγωνιστές του κόμικς, όπου σχεδόν «έκλεισε» ένας δρόμος- τόσο πολύ κόσμο είχε. Αυτό σημαίνει ότι το ζήτημα των Σκουριών μας καίει ακόμα. Κι ό,τι σιγοκαίει, δε σβήνει εύκολα.

 

ΔΔ: Αυτό για μένα είναι το μέτρο επιτυχίας μιας εθνογραφικής και ανθρωπολογικής έρευνας. Μπορεί να πάρεις μια ντουζίνα ακαδημαϊκά βραβεία για τα βιβλία σου, να πάρεις έδρες στο ένα ή το άλλο πανεπιστήμιο κλπ.

 

 Άλλα το κύριο και ίσως μόνο μέτρο επιτυχίας είναι όταν όλο το πεδίο σου κάνει 80 χλμ έρχεται στην βιβλιοπαρουσίασή, παίρνει το μικρόφωνο και εσύ απλά συμπληρώνεις, γιατί τελικά είναι πιο πολύ δικό τους το βιβλίο παρα δικό μας.   

 

Ποια είναι η κατάσταση τώρα στις Σκουριές;

 

ΛΟ: Είναι κάπως στάσιμη. Το open pit των Σκουριών είναι σε παύση, τα υπόλοιπα ορυχεία λειτουργούν κανονικά, το κίνημα ενάντια στην εξόρυξη προσπαθεί να ξαναβρεί τα πατήματά του μετά τις απογοητεύσεις δημοτικών και εθνικών εκλογών, μια μακρά δικαστική περιπέτεια για πολλούς και πολλές και την εξάντληση που αναπόφευκτα έχει επέλθει.

 

Συμβαίνουν όμως και ενδιαφέροντα πράγματα στη μεριά των μεταλλωρύχων: η εταιρεία τους ζητάει να δουλεύουν δεκάωρη και δωδεκάωρα και να έχουν λιγότερες αργίες, οι ίδιοι διαμαρτύρονται για τις εργασιακές συνθήκες και προβάλλουν τη στήριξη που έδωσαν οι ίδιοι στην εταιρεία παλιότερα κατηγορώντας την για αχαριστία – χωρίς φυσικά να μιλούν για τις περιβαλλοντικές -υγειονομικές επιπτώσεις αυτής της υπόθεσης στους μη μεταλλωρύχους ούτε τώρα.

 

Μπορούμε να περιμένουμε ότι θα συνεχίσετε να ασχολείστε με την εθνογραφική γραφή σε επίπεδο κόμικ;

 

ΛΟ: Προσωπικά μου φάνηκε υπέροχη η διαδικασία καθώς και η συνεργασία με τον Αποστόλη (Κότσιφα) Ιωάννου, το Δημήτρη Δαλάκογλου, και τον Μέλανδρο Γκανά των Εκδόσεων του Κάμπου. Άνετα θα το ξαναέκανα, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι θα το κάνουμε και φάμπρικα!

 

ΔΔ: Ήδη σκέφτομαι το επόμενο κόμικς…Λεωνίδα είσαι μέσα; 

 

Πηγή